امپراتوری بیزانس نزدیک به اوج خود در زمان امپراتور ژوستینیانوس، ق. 550 ق.
امپراتوری بیزانس نزدیک به اوج خود در زمان امپراتور ژوستینیانوس،

صحبت از "هنر بیزانسی" کمی مشکل ساز است، زیرا امپراتوری بیزانس و هنر آن بیش از یک هزار سال را در بر می گیرد و به مناطق جغرافیایی دور از پایتخت آن در قسطنطنیه نفوذ می کند. بنابراین، هنر بیزانس شامل آثاری است که از قرن چهارم تا قرن پانزدهم خلق شده و بخش‌هایی از شبه جزیره ایتالیا، لبه شرقی جهان اسلاو، خاورمیانه و شمال آفریقا را در بر می‌گیرد. پس هنر بیزانسی چیست و وقتی از این اصطلاح استفاده می کنیم منظورمان چیست؟

ایزیدور میلتوس و آنتمیوس ترالس برای امپراتور ژوستینیان، ایاصوفیه، استانبول، 532-37، عکس: استیون زوکر (CC BY-NC-SA 2.0)

دانستن این نکته مفید است که هنر بیزانسی به طور کلی به سه دوره مجزا تقسیم می شود:

• بیزانس اولیه (حدود 330–750)
• بیزانس میانه (حدود 850–1204)
• اواخر بیزانس (حدود 1261-1453)
• بیزانس اولیه (حدود 330–750)

باکره (Theotokos) و کودک بین مقدسین تئودور و جورج، قرن ششم یا اوایل قرن هفتم، غرق در چوب
امپراتور کنستانتین مسیحیت را پذیرفت و در سال 330 پایتخت خود را از رم به قسطنطنیه (استانبول امروزی) در مرز شرقی امپراتوری روم منتقل کرد. مسیحیت شکوفا شد و به تدریج جایگزین خدایان یونانی-رومی شد که زمانی دین و فرهنگ روم را تعریف کرده بودند. این تغییر مذهبی به طور چشمگیری بر هنری که در سراسر امپراتوری ایجاد شده بود تأثیر گذاشت.

اولین کلیساهای مسیحی در این دوره ساخته شدند، از جمله ایاصوفیه معروف (بالا)، که در قرن ششم در زمان امپراتور ژوستینیان ساخته شد.

 تزئینات داخلی کلیساها از جمله شمایل و موزاییک نیز در این دوره ساخته می شد. نمادهایی مانند باکره (Theotokos) و کودک بین مقدسین تئودور و جورج (سمت چپ)، به عنوان ابزاری برای وفاداران برای دسترسی به دنیای معنوی عمل می کردند - آنها به عنوان دروازه های معنوی خدمت می کردند.

به همین ترتیب، موزاییک‌هایی مانند موزاییک‌های موجود در کلیسای سن ویتاله در راونا، به دنبال تداعی قلمرو آسمانی بودند. در این اثر، به نظر می‌رسد چهره‌های اثیری در مقابل پس‌زمینه‌ای طلایی شناور هستند که نشان‌دهنده هیچ فضای زمینی قابل شناسایی نیست. موزاییک‌ها با قرار دادن این چهره‌ها در دنیایی معنوی، به عبادت‌کنندگان امکان دسترسی به آن جهان را نیز می‌دادند. در عین حال، پیام های سیاسی در دنیای واقعی وجود دارد که قدرت حاکمان را در این موزاییک ها تأیید می کند. به این معنا، هنر امپراتوری بیزانس ادامه دهنده برخی از سنت های هنر رومی است.

هنر، معماری، نقاشی و سایر هنرهای تجسمی بیزانس در قرون وسطی در امپراتوری بیزانس (مرکز قسطنطنیه) و در مناطق مختلفی که تحت تأثیر آن قرار گرفتند، تولید شد.

سبک های تصویری و معماری که مشخصه هنر بیزانس بودند، که برای اولین بار در قرن ششم تدوین شد، با تجانس قابل توجهی در داخل امپراتوری تا زمان انحلال نهایی آن با تصرف قسطنطنیه توسط ترک ها در سال 1453 ادامه یافت.

شرح مختصری از هنر بیزانسی را در ادامه به شما خواهیم گفت.

هنر بیزانسی تقریباً به طور کامل با بیان مذهبی و به طور خاص تر، با ترجمه غیرشخصی الهیات کلیسا به دقت کنترل شده به اصطلاحات هنری سروکار دارد.

 اشکال معماری و نقاشی آن ناشی از این نگرانی‌ها بود و یکنواخت و ناشناس ماند و در یک سنت سفت و سخت تکمیل شد و نه بر اساس هوس شخصی. نتیجه، پیچیدگی سبک و معنویت بیان بود که به ندرت در هنر غربی مشابه بود.

اولین معماری بیزانسی، اگرچه توسط پلان کلیسای طولی توسعه یافته در ایتالیا تعیین شده است، استفاده گسترده از گنبدها و طاق های بزرگ را ترجیح می دهد. با این حال، گنبدهای مدور از نظر ساختاری یا بصری برای آرایش طولی دیوارهایی که آنها را پشتیبانی می‌کردند، مناسب نبودند.

بنابراین، تا قرن دهم، یک طرح شعاعی، متشکل از چهار بازوهای طاقدار مساوی که از گنبدی بر روی گذرگاه آنها بیرون می‌آمدند، در بیشتر مناطق به تصویب رسید. این طرح مرکزی و شعاعی با دیدگاه سلسله مراتبی جهان که توسط کلیسای شرقی مورد تاکید قرار گرفته بود، مناسب بود. این دیدگاه در طرح شمایل‌نگاری هنر کلیسا، که در نقاشی‌های دیواری، یا بیشتر اوقات، موزاییک‌ها بیان شده بود، که فضای داخلی گنبدها، دیوارها و طاق‌های کلیساها را در تلفیقی کامل از بیان معماری و تصویری می‌پوشاند، آشکار شد.

در بالای گنبد مرکزی نقش مسیح پانتوکراتور (حاکم جهان) قرار داشت. در زیر او، معمولاً در اطراف پایه گنبد، فرشتگان و روی دیوارها، نقش‌های قدیسان قرار داشتند. مریم باکره اغلب در بالای گنبدی که یکی از چهار بازوی شعاعی را می پوشاند، تصویر می کردند.

پست ترین قلمرو، جماعت بود. بنابراین کل کلیسا یک عالم کوچک از جهان را تشکیل داد. طرح شمایل نگاری همچنین منعکس کننده عبادت بود: صحنه های روایی از زندگی مسیح و باکره، به جای قرار گرفتن به ترتیب زمانی در امتداد دیوارها، مانند کلیساهای غربی، به دلیل اهمیت آنها به عنوان مناسبت هایی برای روزهای جشن انتخاب شدند و در اطراف کلیسا بر اساس طیف وسیعی از آنها قرار گرفتند.

کلیسای کوینکنکس بیزانس

(سمت چپ) طراحی چشم انداز یک کلیسای بیزانسی یا پنج گنبدی، یک نوع کلیسا مربوط به عصر طلایی دوم بر اساس عنصر صلیب گنبدی. (راست) پلان کلیسا که طرح صلیب در مربع را نشان می دهد.

سبکی که این موزاییک‌ها و نقاشی‌های دیواری در آن اجرا می‌شدند، عملکرد آنها را به‌عنوان تصاویر ایستا و نمادین از امر الهی و امر مطلق منعکس می‌کرد. سبک بیزانسی بالغ، که از طریق سبک سازی و استانداردسازی اشکال کلاسیک متأخر هنر مسیحیت اولیه تکامل یافته است، بر اساس پویایی خطوط و مناطق مسطح رنگ بود تا فرم.

 ویژگی های فردی به نفع یک نوع استاندارد صورت سرکوب شد، چهره ها صاف شدند و پارچه ها به الگوهای خطوط چرخشی کاهش یافتند. کلیت اثر یک تجسم بود، بازنمایی سه بعدی یک شخصیت انسانی که با حضور روحانی جایگزین شد که نیروی آن به قدرت خط و درخشندگی رنگ بستگی داشت.

تصویر بیزانسی در عین حال دورتر و بی واسطه تر از تصویر کلاسیک طبیعی بود. تأثیر فوریت با ژست شدید جلو و نوع چهره بیزانسی، با چشمان درشت و نگاه نافذ آن، و با استفاده از یک پس زمینه طلایی که در تصاویر چهره های جدا شده، تصویر را در جایی معلق به نظر می رساند، افزایش می یافت.

مسیح پانتوکراتور

داخل کلیسای صومعه در دافنه، یونان، قرن یازدهم، تاج‌گذاری شده با گنبد بیزانسی موزاییک مسیح پانتوکراتور (حاکم جهان)
رنه پرچرون-جی.پی. زیلو

مجسمه های کمی در امپراتوری بیزانس ساخته شد. بیشترین استفاده از مجسمه در نقش برجسته های کوچک از عاج بود که برای جلد کتاب، جعبه های زیارتگاه و اشیای مشابه استفاده می شد. سایر هنرهای مینیاتوری، گلدوزی، طلاکاری و میناکاری در جامعه پیچیده و ثروتمند قسطنطنیه شکوفا شد. تذهیب نسخه‌های خطی، اگرچه نمی‌توانست به جلوه‌های چشمگیر نقاشی و موزاییک یادگاری نزدیک شود، اما در گسترش سبک و شمایل‌نگاری بیزانسی در اروپا مهم بود.

درخت جسی

درخت جسی، صفحه نورانی از De laudibus sanctae crucis اثر Rabanus Maurus، Anchin، اواسط قرن دوازدهم. در کتابخانه شهری دوآی، فرانسه.

گذشته از دستاوردهای خود، اهمیت هنر بیزانسی برای هنر مذهبی اروپا را نمی توان نادیده گرفت. فرم‌های بیزانسی از طریق تجارت و فتح به ایتالیا و سیسیل گسترش یافتند، جایی که به شکل اصلاح‌شده تا قرن دوازدهم ادامه یافتند و تأثیرات شکل‌دهنده‌ای بر هنر رنسانس ایتالیا شدند. با گسترش کلیسای ارتدکس شرقی، اشکال بیزانسی به مراکز اروپای شرقی، به ویژه روسیه گسترش یافت، جایی که در قرن هفدهم با تغییراتی محلی، دست نخورده باقی ماندند.

قدیس بوریس و گلب

مقدسین بوریس و گلب، نماد یکی از پیروان پروکوپی چیرین، مدرسه استروگانف، قرن هفدهم. در گالری دولتی ترتیاکوف مسکو.

بیزانس میانه (حدود 850–1204)

دوره بیزانس میانه پس از یک دوره بحرانی برای هنرها به نام مناقشه شمایل شکنی، زمانی که استفاده از تصاویر مذهبی به شدت مورد مناقشه قرار گرفت. نماد شکنان (کسانی که نگران بت پرستی بودن استفاده از تصاویر بودند)، تصاویر را تخریب کردند و تصاویر کمی از دوره بیزانس اولیه باقی ماندند. خوشبختانه برای تاریخ هنر، کسانی که طرفدار تصاویر هستند در این مبارزه پیروز شدند و صدها سال تولید هنری بیزانسی دنبال شد.

علایق سبکی و موضوعی دوره بیزانس اولیه در دوره بیزانس میانه با تمرکز بر ساخت کلیساها و تزئینات داخلی آنها ادامه یافت. با این حال، تغییرات قابل توجهی در امپراتوری رخ داد که باعث ایجاد تغییراتی در هنر شد. اول، نفوذ امپراتوری با پذیرش مسیحیت ارتدکس توسط روسیه در قرن دهم به جهان اسلاو گسترش یافت. بنابراین هنر بیزانس در سرزمین های اسلاو جان تازه ای یافت.

هوسیوس لوکاس، یونان، اوایل قرن یازدهم

پلان یک کلیسای متقابل معمولی
پلان یک کلیسای معمولی مربع شکل (صلیب در مربع با خطوط قرمز مشخص شده است)

معماری در دوره بیزانس میانه به طور عمده به سمت پلان متمرکز متقاطع در مربع حرکت کرد که معماری بیزانسی بیشتر برای آن شناخته شده است.

این کلیساها معمولاً در مقیاس بسیار کوچکتر از ایاصوفیه عظیم در استانبول بودند، اما مانند ایاصوفیه، خط سقف این کلیساها همیشه با گنبد یا گنبد مشخص می شد. این دوره همچنین شاهد افزایش تزیینات در نمای بیرونی کلیسا بود. یک مثال خوب برای این موضوع، صومعه هوسیوس لوکاس قرن دهم در یونان است .

این نیز دوره افزایش ثبات و ثروت بود. به این ترتیب، مشتریان ثروتمند اقلام تجملی خصوصی، از جمله عاج های کنده کاری شده، مانند Harbaville Tryptich (بالا و پایین)، که به عنوان یک شی عبادی خصوصی استفاده می شد، سفارش دادند. مانند نماد قرن ششمی که در بالا مورد بحث قرار گرفت .
جزئیات ثبت پایین، سه گانه هارباویل، عاج، آثار چند رنگی، 28.2 x 24.2 سانتی متر (لوور)

اواخر بیزانس (حدود 1261-1453)

بین سالهای 1204 و 1261، امپراتوری بیزانس دچار بحران دیگری شد: اشغال لاتین. صلیبیان اروپای غربی در سال 1204 به قسطنطنیه حمله کردند و آن را تصرف کردند و به طور موقت امپراتوری را در تلاش برای بازگرداندن امپراتوری شرقی به دامن جهان مسیحیت غربی سرنگون کردند. (در این مرحله مسیحیت به دو اردوگاه مجزا تقسیم شده بود: مسیحیت شرقی [ارتدوکس] در امپراتوری بیزانس و مسیحیت غربی [لاتین] در غرب اروپا)

آناستازیس (تخریب جهنم)، ج. 20-1310، نقاشی دیواری، کلیسای منجی مقدس چورا/موزه کاریه، استانبول

در سال 1261 امپراتوری بیزانس از اشغالگران غربی خود رها شد و بار دیگر به عنوان یک امپراتوری مستقل ایستاد، اگرچه به طور قابل توجهی ضعیف شده بود. وسعت امپراتوری کاهش یافته بود و قدرت آن نیز کاهش یافته بود. با این وجود، بیزانس تا زمانی که عثمانی‌ها قسطنطنیه را در سال 1453 تصرف کردند، زنده ماند.

نماد سنت جورج ("جرج سیاه")، ج. 1400-1450، دماغه روی پانل، 77.4 x 57 سانتی متر (موزه بریتانیا)
اگرچه قسطنطنیه در سال 1453 به دست ترکها افتاد - که منجر به پایان امپراتوری بیزانس شد - هنر و فرهنگ بیزانس در پاسگاه های گسترده خود و همچنین در یونان، ایتالیا و امپراتوری عثمانی که در آنجا شکوفا شده بود به حیات خود ادامه داد. برای مدت طولانی.

 امپراتوری روسیه، که برای اولین بار در زمان سقوط قسطنطنیه شروع به ظهور کرد، به عنوان وارث بیزانس با کلیساها و نمادهایی که به سبک متمایز «روسی-بیزانسی» ساخته شده بودند (سمت چپ) ادامه یافت. به طور مشابه، در ایتالیا، زمانی که رنسانس برای اولین بار در حال ظهور بود، به شدت از سنت های بیزانس وام گرفت. مدونای 1280-1290 کیمابوئه بر تخت نشسته یکی از اولین نمونه های علاقه رنسانس به فضا و عمق در نقاشی تابلویی است. اما این نقاشی بر قراردادهای بیزانسی تکیه دارد و در کل مدیون هنرهای بیزانس است.

بنابراین، در حالی که می توانیم از پایان امپراتوری بیزانس در سال 1453 صحبت کنیم، ترسیم مرزهای جغرافیایی یا زمانی در اطراف امپراتوری بسیار دشوارتر است، زیرا این امپراتوری در مناطق همسایه گسترش یافته و مدت ها پس از مرگ خود در سنت های هنری باقی مانده است.